Khám Lớn Cần Thơ: Di tích “địa ngục” khơi dậy hào khí Tây Đô

Cần Thơ – vùng đất “gạo trắng nước trong”, nơi được mệnh danh là Tây Đô (thủ phủ miền Tây) luôn hiện lên trong tâm trí du khách với hình ảnh chợ nổi Cái Răng tấp nập ghe thuyền, bến Ninh Kiều lộng gió hay những vườn trái cây trĩu quả. Nhưng, ẩn sau vẻ đẹp phồn hoa và thơ mộng ấy, Cần Thơ còn giấu trong mình những vết sẹo của thời gian, những chứng tích bi tráng của một thời “máu trộn bùn non”.

Nằm lặng lẽ tại số 8 đường Ngô Gia Tự, phường Tân An, quận Ninh Kiều, Khám Lớn Cần Thơ (hay còn gọi là Nhà tù Cần Thơ) sừng sững như một nốt trầm mặc giữa bản hòa ca sôi động của thành phố. Hơn 100 năm trôi qua, những bức tường rêu phong ấy vẫn đứng đó, không chỉ để kể câu chuyện về tội ác của chiến tranh, mà còn để hát khúc ca bi hùng về lòng yêu nước sắt son của người dân Nam Bộ.

Hôm nay, canthoreview.vn mời bạn cùng ngược dòng lịch sử, bước qua cánh cửa sắt nặng nề để khám phá tường tận mọi ngóc ngách của di tích lịch sử đặc biệt này.

Bối cảnh lịch sử và quy mô xây dựng Khám Lớn Cần Thơ

1. Tại sao lại là “Khám Lớn”?

Vào cuối thế kỷ 19, sau khi chiếm được Nam Kỳ Lục Tỉnh, thực dân Pháp bắt đầu thiết lập bộ máy cai trị hà khắc để đàn áp các phong trào khởi nghĩa của nhân dân ta. Cần Thơ, với vị thế địa lý trung tâm của vùng đồng bằng sông Cửu Long, được chọn làm nơi đặt bộ máy đầu não cai quản các tỉnh lân cận (Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà Mau, Chương Thiện…).

Để phục vụ cho việc cai trị và trấn áp những người yêu nước, từ năm 1878 đến 1886, thực dân Pháp đã cho xây dựng một nhà tù kiên cố ngay tại trung tâm Cần Thơ. Người dân thời bấy giờ gọi nơi đây là Khám Lớn để phân biệt với các trạm giam, khám nhỏ ở các quận, huyện khác. Đây được xem là nhà tù lớn nhất, kiên cố nhất vùng Hậu Giang thời bấy giờ.

2. Vị trí đắc địa và kiến trúc “bất khả xâm phạm”

Khám Lớn được xây dựng trên một khu đất rộng 3.762m², nằm cạnh Dinh Xã Tây (nay là UBND TP. Cần Thơ). Việc đặt nhà tù ngay trung tâm hành chính không chỉ thuận tiện cho việc áp giải, xét xử mà còn mang mục đích răn đe, thị uy trước mắt người dân.

Kiến trúc của Khám Lớn mang đậm dấu ấn thuộc địa nhưng được thiết kế chuyên biệt để giam giữ và tra tấn:

• Tường bao: Hệ thống tường rào bao quanh cao từ 3,6m đến 5m, dày tới 50cm. Trên đỉnh tường cắm đầy mảnh chai sắc nhọn và giăng dây thép gai chằng chịt, biến nơi đây thành một pháo đài “nội bất xuất, ngoại bất nhập”.
• Tháp canh: Bốn góc khám có 4 tháp canh (vọng gác) cao hơn 6m, có đèn pha chiếu sáng ngày đêm và lính gác trang bị súng ống túc trực 24/24, quan sát nhất cử nhất động bên trong lẫn bên ngoài.

Giải mã cấu trúc bên trong của “địa ngục trần gian”

Bước qua cổng chính kiên cố, không khí bên trong Khám Lớn dường như tách biệt hẳn với thế giới bên ngoài. Cấu trúc bên trong được chia thành nhiều khu vực biệt lập, mỗi khu vực lại mang một nỗi ám ảnh riêng.

1. Khu nhà giám thị và hành chính

Nằm ngay sau cổng vào là nơi làm việc của bộ máy cai ngục, gồm: nhà Chúa ngục (giám đốc nhà tù), văn phòng, nhà kho và nhà bếp. Đây là nơi duy nhất trong khuôn viên có chút tiện nghi, nhưng lại là nơi phát ra những mệnh lệnh tàn độc nhất.

2. Khu giam giữ tù nhân (21 phòng giam)

Khu nhà giam được chia làm hai dãy: dãy tù nữ và dãy tù nam.

• Phòng giam tập thể: Đây là nơi giam giữ số lượng lớn tù nhân thường phạm và tù chính trị. Các phòng này rất chật chội, tù nhân phải nằm san sát nhau trên sàn gạch lạnh lẽo hoặc trên các bệ xi măng. Chân tù nhân thường bị cùm vào một thanh sắt dài chạy dọc theo sàn, khiến việc đi lại, xoay trở vô cùng khó khăn. Mỗi phòng đều có thùng vệ sinh ngay bên trong, mùi hôi thối bốc lên nồng nặc, nhất là vào những ngày nắng nóng của miền Tây, tạo nên một bầu không khí ngột ngạt đến nghẹt thở.
• Khu biệt giam (Xà lim): Đây là nỗi kinh hoàng lớn nhất. Những xà lim được thiết kế hẹp, tối tăm, tường dày bịt kín, chỉ có một lỗ thông hơi nhỏ xíu. Đây là nơi dùng để giam giữ những tù nhân “cứng đầu”, những chiến sĩ cộng sản kiên trung hoặc những người bị kết án tử hình chờ ngày hành quyết. Người bị nhốt trong xà lim bị cô lập hoàn toàn với ánh sáng và âm thanh, bị bỏ đói, bỏ khát, mục đích là để tra tấn tinh thần đến mức điên loạn.

3. Phòng tra tấn và Khu hành quyết

• Phòng tra tấn: Nơi đây trưng bày (tái hiện) những dụng cụ tra tấn dã man mà cai ngục đã dùng: dùi cui, roi điện, vôi bột, nước xà phòng, tàu bay (treo người lên cao rồi thả xuống)…
• Khu hành quyết: Nằm ở phía sân sau, nơi đặt máy chém và cọc bắn. Biết bao người con ưu tú của đất Tây Đô và các tỉnh lân cận đã ngã xuống tại đây, hiên ngang nhìn thẳng vào họng súng quân thù.

Điểm đặc biệt chỉ có tại Khám Lớn Cần Thơ

Có một điều khiến Khám Lớn Cần Thơ trở nên khác biệt so với nhiều nhà tù khác (như Côn Đảo hay Phú Quốc), đó chính là sự tồn tại của Cơ sở tôn giáo ngay trong lòng nhà tù.

Chùa và Nhà thờ trong tù – Âm mưu và Sự phản tác dụng

Thực dân Pháp đã cho xây dựng một ngôi Chùa (thờ Phật) và một Nhà thờ (Thiên Chúa giáo) nhỏ ngay trong khuôn viên trại giam.

• Mục đích của địch: Chúng muốn dùng giáo lý tôn giáo để ru ngủ, làm mềm lòng các chiến sĩ cách mạng, khuyên họ từ bỏ đấu tranh để “quay đầu về nẻo thiện”. Chúng hy vọng tiếng chuông chùa hay lời cầu nguyện sẽ làm lung lay ý chí sắt đá của người cộng sản.
• Sự thật bất ngờ: Trái ngược với toan tính của địch, hai cơ sở này lại trở thành “hộp thư liên lạc” an toàn nhất. Các chiến sĩ ta đã bí mật biến nơi thờ tự thành nơi gặp gỡ, trao đổi thông tin, nhận chỉ thị từ bên ngoài và tổ chức các cuộc họp chi bộ bí mật. Dưới vỏ bọc đi lễ, các đồng chí đã truyền tay nhau những tài liệu quan trọng, biến nơi tôn nghiêm của địch thành pháo đài tinh thần của ta.

Chế độ giam giữ và tinh thần bất khuất

Để hiểu hết sự tàn khốc của Khám Lớn, chúng ta cần nhìn vào cuộc sống thường nhật của những người tù nơi đây.

1. Bữa ăn của tù nhân

Khẩu phần ăn của tù nhân tại Khám Lớn được miêu tả là “cơm hẩm, cá thiu”. Gạo thường là gạo mục, lẫn sạn và trấu. Thức ăn chỉ là chút cá khô mặn chát hoặc nước rau muống luộc lèo tèo. Mục đích của chúng là làm suy kiệt thể xác tù nhân, khiến họ không còn sức để phản kháng. Bệnh tật như kiết lỵ, ghẻ lở, phù thũng hoành hành khắp trại giam do điều kiện vệ sinh kém và thiếu dinh dưỡng.

2. Những đòn tra tấn tâm lý

Ngoài đòn roi thể xác, cai ngục còn sử dụng đòn tâm lý. Chúng thường xuyên đe dọa, dụ dỗ, ly gián giữa tù thường phạm và tù chính trị. Chúng bắt tù nhân lao động khổ sai: đập đá, thợ hồ, quét dọn… dưới sự giám sát hà khắc.

3. Trường học Cách mạng sau song sắt

Trong hoàn cảnh “sống không bằng chết” ấy, hào khí Tây Đô vẫn rực sáng. Khám Lớn Cần Thơ đã trở thành một “trường học cách mạng” đúng nghĩa.

• Học văn hóa: Những người biết chữ dạy người chưa biết chữ. Họ dùng gạch non viết lên nền xi măng, dùng que cây viết lên đất.
• Học chính trị: Các đảng viên bị bắt giam đã biến phòng giam thành lớp học lý luận. Họ truyền đạt chủ nghĩa Mác – Lênin, khơi dậy lòng yêu nước cho cả những tù nhân thường phạm.
• Văn nghệ trong tù: Để giữ vững tinh thần lạc quan, các tù nhân còn sáng tác thơ ca, hò vè. Những vần thơ đanh thép được truyền miệng từ phòng này sang phòng khác, trở thành vũ khí tinh thần sắc bén chống lại sự tàn bạo của kẻ thù.

“Thân xác ở trong lao Tinh thần ở ngoài lao Muốn nên sự nghiệp lớn Tinh thần càng phải cao” (Hồ Chí Minh – Nhật ký trong tù – tinh thần này cũng là tinh thần chung của các chiến sĩ tại Khám Lớn)

Những dấu mốc lịch sử quan trọng về Khám Lớn

Lịch sử Khám Lớn gắn liền với hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc.

1. Thời kỳ Pháp thuộc (1886 – 1945)

Đây là giai đoạn Khám Lớn giam giữ nhiều thế hệ yêu nước, từ các sĩ phu phong trào Cần Vương, Đông Du đến các chiến sĩ Việt Minh. Đặc biệt, sau cuộc Khởi nghĩa Nam Kỳ (1940), số lượng tù nhân tăng đột biến. Địch đã lê máy chém đi khắp nơi và Khám Lớn chứng kiến nhiều cuộc xử bắn đẫm máu.

Một sự kiện đáng nhớ là vào ngày 9/3/1945, khi Nhật đảo chính Pháp. Lợi dụng tình hình hỗn loạn, Tỉnh ủy Cần Thơ đã lãnh đạo nhân dân và các lực lượng vũ trang phá khám, giải thoát cho hàng trăm tù nhân chính trị, bổ sung lực lượng quan trọng cho cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám sau đó.

2. Thời kỳ Mỹ – Ngụy (1954 – 1975)

Sau năm 1954, chính quyền Sài Gòn tiếp quản Khám Lớn và đổi tên thành “Trung tâm cải huấn”. Tuy đổi tên cho có vẻ “nhân đạo”, nhưng bản chất tàn bạo còn gia tăng gấp bội. Chúng mở rộng thêm các khu trại giam, xây thêm nhà nguyện, và áp dụng những đòn tra tấn tâm lý chiến hiện đại hơn. Tại đây, nhiều cuộc đấu tranh tuyệt thực, chống chào cờ ngụy, chống ly khai Đảng đã nổ ra quyết liệt.

Vào ngày 30/4/1975, khi chiếc xe tăng húc đổ cổng Dinh Độc Lập, tại Cần Thơ, quân và dân ta cũng tiến vào giải phóng Khám Lớn, chấm dứt vĩnh viễn sứ mệnh “địa ngục trần gian” của nơi này.

Hướng dẫn tham quan Khám Lớn khi có dịp ghé Cần Thơ

Ngày nay, Khám Lớn Cần Thơ đã được trùng tu và trở thành địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống. Dưới đây là lộ trình tham quan mà canthoreview.vn gợi ý cho bạn:

1. Không gian bên ngoài

Ngay khi gửi xe, bạn sẽ thấy một khuôn viên rợp bóng cây xanh. Những cây bàng cổ thụ, cây sao hàng trăm năm tuổi tỏa bóng mát rượi, đối lập hoàn toàn với quá khứ nóng bỏng. Đây là nơi bạn có thể ngồi nghỉ ngơi, hít thở và chuẩn bị tâm thế bước vào khu di tích.

2. Nhà trưng bày bổ sung

Trước khi vào khu nhà giam, hãy ghé qua phòng trưng bày các hiện vật, hình ảnh tư liệu. Tại đây lưu giữ:

• Những bộ quần áo tù nhân sờn rách.
• Những chiếc cùm chân gỉ sét nặng trịch.
• Những vật dụng sinh hoạt cá nhân của tù nhân tự chế (lược làm từ mảnh máy bay, bát ăn cơm…).
• Hình ảnh chân dung các chiến sĩ đã từng bị giam cầm tại đây.

3. Trải nghiệm hệ thống mô phỏng

Bước vào các phòng giam, bạn sẽ thấy hệ thống tượng sáp (mannequin) mô phỏng kích thước người thật vô cùng sống động.

• Cảnh tù nhân bị cùm chân, ngồi bó gối, gương mặt hốc hác.
• Cảnh cai ngục đang tra tấn tù nhân.
• Ánh sáng trong các phòng giam được thiết kế mờ ảo, kết hợp với không khí lành lạnh đặc trưng của tường đá dày, sẽ khiến bạn rùng mình và cảm nhận rõ rệt sự khắc nghiệt.

4. Khu vực tâm linh

Đừng quên thắp một nén nhang tại Đài tưởng niệm liệt sĩ trong khuôn viên. Và đặc biệt, hãy ghé thăm khu Chùa và Nhà thờ cũ để thấy sự độc đáo trong kiến trúc cũng như sự kiên cường trong việc lợi dụng hoàn cảnh của cha ông ta.

Những lưu ý khi đến Khám Lớn Cần Thơ

Để chuyến đi của bạn trọn vẹn và ý nghĩa, hãy “bỏ túi” những kinh nghiệm sau từ thổ địa Cần Thơ:

• Trang phục: Đây là di tích lịch sử nghiêm trang, bạn nên mặc quần áo lịch sự (áo có tay, quần dài). Tránh mặc váy quá ngắn hoặc đồ hở hang.
• Thời gian: Nên đi vào buổi sáng (8h – 10h) hoặc đầu giờ chiều (14h – 16h) để có ánh sáng tốt và không khí thoáng đãng.
• Thuyết minh viên: Nếu đi nhóm đông, hãy liên hệ Ban quản lý để xin thuyết minh viên. Những câu chuyện được kể trực tiếp sẽ xúc động hơn rất nhiều so với việc bạn tự đọc bảng chú thích.
• Chụp ảnh: Bạn được phép chụp ảnh, nhưng hãy hạn chế tạo dáng phản cảm, cười đùa quá trớn trước các mô hình tù nhân hoặc nơi hành quyết.
• Kết hợp lịch trình: Vì Khám Lớn nằm ngay trung tâm, bạn có thể kết hợp đi bộ tham quan theo lộ trình: Chùa Ông (Bến Ninh Kiều) -> Bảo tàng Cần Thơ -> Khám Lớn Cần Thơ -> Chợ Cổ Cần Thơ. Tất cả chỉ gói gọn trong bán kính 1km.

Khám Lớn Cần Thơ không lộng lẫy, không hào nhoáng, nhưng nó chứa đựng sức nặng ngàn cân của lịch sử. Đến đây, không phải để tìm kiếm niềm vui giải trí, mà để tìm về một khoảng lặng, để biết ơn máu xương của thế hệ đi trước đã đổ xuống cho màu xanh yên bình của Tây Đô hôm nay.

Nếu bạn là người con Cần Thơ, hãy một lần đến đây để thêm tự hào. Nếu bạn là du khách phương xa, hãy ghé thăm để hiểu rằng, người miền Tây không chỉ hiền hòa, hào sảng mà còn vô cùng kiên trung, bất khuất.

Hẹn gặp lại các bạn tại Cần Thơ, và đừng quên chia sẻ cảm xúc của bạn với canthoreview.vn sau chuyến đi nhé!